جایگاه مطالعات باستان شناسی در استان سيستان و بلوچستان

سيستان و بلوچستان یکی از مراکز تمدنی در محدوده جغرافيائی شرق فلات ایران است که آشنائی با

ابعاد گوناگون فرهنگی و تمدنی آن نه تنها برای شناسائی ریشه های فرهنگ وتمدن فلات ایران مهم

است،بلکه برای شناسائی روابط فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی موجود بين فرهنگ ها وتمدن های

شبه قاره هند و آسيای مرکزی با خليج فارس و ميان رودان نيز دارای اهميت فراوان است .در حقيقت

بدون پی بردن به وضعيت تمدنی این بخش از ایران،شناسائی روابط اجتماعی -اقتصادی دنيای باستان

خاورميانه ناقص می ماند. همانند کاوش های شهر سوخته، کشفيات اخير جيرفت نيز نشان داده

بخشهای شرقی ایران مهم تر از آن است که تنها به عنوان"رابط "بين شرق و غرب جهان باستان خوانده

شود ودر حقيقت یکی از محورهای مهم تمدنی جهان باستان بوده که ازسوئی به ایجاد ارتباط بين شرق

(شبه هند) و غرب (بين النهرین و سوریه) کمک ميرسانده و از سوی دیگر خود نيز یکی از قطب های

اصلی تمدنی به شمار ميرفته است. بقایای مادی به دست آمده از بررسی ها و کاوش های باستان

شناسی انجام شده در مناطق جنوب شرقی فلات ایران و به ویژه سرتاسر استان سيستان و بلوچستان

نشان دهنده درستی گفته بالا ميباشد.

بنا به نظر برخی از باستان شناسان ،انسان شناسان جنوب شرق ایران و به ویژه بلوچستان یکی از

نقاطی است که بر سر راه مهاجرت نخستين گروه های انسانی از آفریقا به سوی جنوب شرق آسيا بوده

است و از این روی یکی از مناطق مهم و کليدی جهت تحقيق در مورد شکل گيری نخستين جوامع

انسانی به شمار ميرود.

در بررسی های انجام شده در روی تراس رود خانه های لادیز، سيميش و ماشکيد، تعدادی ابزار مربوط

به دوران پارینه سنگی زیرین، پيدا شد که شبيه ابزارهای سنگی سوان پاکستان و اولداوی تانزانيا بودند

که بعدها با تکيه به مدارک زمين شناسی با نام ابزار لادیزی خوانده شده و به اواخر دوره یخ بندان ریس یا

اوائل یخبندان وورومم منصوب شدند. وجود ابزارهای مشابهی در ناحيه خاش و فلات سرحد نيز گزارش

شده است. کشف این نمونه ها نشان داده این بخش از بلوچستان از دوران پارینه سنگی قدیم و

پليستوسين ميانه و جدید مسکون بوده و به این ترتيب تاریخ دوران استفاده از این ابزار به حدود یکصد

هزار سال پيش ميرسد. با آنکه آثار و ابزار دوره های جدیدتر و از جمله موستری در بلوچستان دیده نشده،

اما تعدادی ادواتمربوط به دوران پارینه سنگی در کناره های دریای مکران، در سدیچ و کوهستک شامل

تيغه های سنگی که برخی از آنها با استفاده از روش لوالوا ساخته شده اند با تاریخ موقتی حدود

٧٥٠٠٠ سال پيش پيدا شده است.ادوات مربوط به دوران پارینه سنگی ميانی شبيه ابزار لادیزی در -٦٥٠٠٠

بخش های شمال غربی کنارک نيز دیده ميشود.

به خاطره همان عدم کفایت بررسی های باستان شناسی در حال حاضر از وضعيت نيمه شرقی ایران در

دوران نوسنگی اطلاعات ناچيزی در دست است، اما با ورود انسان به مرحله شهر نشينی و تمدن،

وضعيت تفاوت کرده و بقایا و آثار موجود از این دوره، اکنون در سر تا سر منطقه به شکل تپه ها و ویرانه

هایی دیده ميشود و به تدریج و (تصویرص ١٢ )در ضمن ورود به دوره های تاریخی و اسلامی تعداد و

گستردگی این آثار بيشتر ميشود. به این ترتيب نقش منطقه در گسترش تمدن های ایرانی و همچنين

انتقال تفکر و اندیشه های متعلق به تمدن های هند و ایرانی در زمانم پيش از اسلام از یک سو و سپس

در سده های شکوفایی هنری و تاریخی چهار سده نخست اسلامی نقشی بسيار فراتر از نقش یک

واسطه منطقه ای بوده است.

در حال حاضر شهر سوخته معتبرترین و بزرگترین نماد تمدن های دشت سيستان است.مطالعه بخش

فرهنگی موجود در این شهر تنها به بررسی آثار و مواد مادی باستانی منحصر نمی شود بلکه از راه

مطالعه و بررسی بقایای مواد فرهنگی آن ميتوان سير تحول علوم و فنون مختلف در فلات ایران را

مشاهده کرد. باستان شناسی، جامعه دشناسی، تجارت و بازرگانی و مبادلات بين المللی، تاریخ تحول

ادیان در دوره های پيش از تاریخی وتاریخی، تاریخ شهرنشينی و شهر سازی، سير تحول معماری، سير

تحول هنرها و فنون سنتی، تاریخ آغاز نگارش، تاریخ پزشکی و علوم وابسته،جانورشناسی، تغذیه،

کشاورزی،دامداری، حشره شناسی، گياه شناسی، زمين شناسی، فلزگری، سصفالگریث،

جواهرسازی، بافندگی و خراطی تنها بخشی از فنون و هنرهایی است که قابل مطالعه در بقایای این

شهر بزرگ ميباشند. آثار کهن ترین نمونه جراحی، کهن ترین نمونه پارچه های موجود، کهن ترین اثر

معرق کاری و اخيرا پيدا شدن کهن ترین نمونه های زیره، گشنيز و پسته وحشی نمونه هایی از اطلاعات

و داده هایی است که شهر سوخته در بر دارد.

آغاز فعاليت های باستان شناسی در بخش بلوچستان استان نشان دهنده علائم دیگری از گسترش

تمدن و فرهنگ در این پهنا ميباشد. تپه ها و محوطه های باستانی بی شمار موجود شاهدی بر

گستردگی تمدنی بسيار پيشرفته در اینجا به شمار می رود. دامين، خوراب، سراوان، شهر دراز،بمپور و

تم ها و تل های بی شمار و بی نام دیگراین منطقه نياز به بررسی و پژوهش دارند.پژوهش ها و کاوش

های محدود انجام شده سازمان ميراث فرهنگی و گردشگری کشور در تپه بمپور به منظور تعيين حریم تپه

و آماده سازی این محوطه باستانی برای کاوش های دامنه دار نشان دادند که بر خلاف تصورات پيشين

این محوطه باستانی نه تنها در دوران آغاز تاریخی و دوره متاخر اسلامی مسکون بوده، بلکه به احتمال

بسيار زیاد در دوره های ساسانيان، اشکانيان، سلجوقيان و ایلخانيان نيز یک مرکز شهری قابل توجه به

شمار می رفته است.

چشم مصنوعی

شهر سوخته نام تپه و یا در حقيقت سلسله تپه های طبيعی بزرگی با ارتفاع بين ١٢ تا ١٨ متر از سطح

زمين های اطراف خود است که در ٥٦ کيلومتری راه بين زابل و زاهدان در استان سيستان و بلوچستان

قرار گرفته است. این شهر، یعنی مهم ترین ترین محوطه باستانی سيستان در کناردلتای رود هيرمند در

بالاترین لبه نقطه شمال غربی دلتای قدیمی در روی یک سلسله تپه های تراس رمرود و زمين های

زراعی تراس نيمروز واقع شده و موجودیت آن طی هزاره های چهارم و سوم پيش از ميلاد مدیون رودخانه

پر آب هيرمندو دلتای آن بوده است. ١٢٠ هکتار از وسعت ١٥١ هکتاری شهر دارای آثار و بقایای باستانی

است و گسترده ترین دوره آن متعلق به لایه های هفتم تا پنجم یعنی سال های بين ٢٨٠٠ تا ٢٥٠٠ پيش

از ميلاد است که وسعت شهر به حدود ٨٠ هکتار می رسيده است. بيش از نيمی از مساحت شهرچنان

پوشيده از توده سفال های شکسته و سنگ و فلز و خرده سنگ های نيمه قيمتی و سایر مواد منفول

باستانی است که در برخی جای ها بدون گام گذاشتن در روی این مواد امکان حرکت و جابجایی وجود

ندارد.

شهر سوخته بدون شک جزو شهرهای بسيار پيشرفته زمان خود بوده است. این نکته نه تنها در بقایای

آثار معماری، کارهای ظریف دستی در روی سنگ مرمر و سفال و گل و حصير دیده ميشود، بلکه سازمان

دهی اجتماعی -اداری شهر نيز این مدعا راتایيد می کنند. آثار باقی مانده در شهر سوخته نشان دهنده

آنست که اینجا طی هزاره سوم پيش از ميلاد دارای یک نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخليه فاضلاببوده و دانش پزشکی (و یا جادوگری علمی) تا آن حد پيشرفت کرده بود که پزشکان شهر نه تنها از

علومی چون شکسته بندی آگاه بوده اند بلکه می توانسته اند به اجرای اعمال شگفت انگيزی چون

جراحی جمجمه دست زنند. از سوی دیگر پيدا شدن تنها لوحه نوشته دوران آغاز ایلامی این شهر همراه

با آثارمهرها و علائمی که پيشتر به آن اشاره کردیم نشان از ارتباطات تجاری و کنترل اقتصادی منطقه از

سوی این جامعه دارد و به همين ترتيب مردم این جامعه به آن درجه رفاهی رسيده بودند که زنان به

زیبایی ظاهری خود توجه فراوان داشته اندو مردم آن احتمالا جزونخستين مخترعين و مکتشفين سرگرمی

هایی شبيه شطرنج و نرد بوده اند.

یکی از جالب ترین اشياء یافته شده طی کاوش های سال ١٣٨٥ در تدفين شماره ٦٧٠٥ یک شيئی نيمکره

بوده که داخل چشم چپ زن مدفون در این قبر کار گذاشته شده بود. مطالعات مقدماتی انسان شناسی

انجام شده در روی جمجمه این فرد نشان ميدهد که در زیر طاق ابرو و داخل حدقه چشم چپ وی آثار

آبسه وجود داشته است. برخی از بقایای احتمالی ارگانيکی به سبب طول زمان زیادی که بخش زیرین

این چشم مصنوعی با پلک در تماس بوده، در قسمت صاف پت چشم دیده شده است، اگرچه به سبب

کمبود وقت ودر نتيجه عدمامکان مطالعات آزمایشگاهی نمی توان این نکته را کاملا تایيد کرد. این مسئله درباره جنس وماده ای که

چشم مذکور با آن ساخته شده نيز صادق بوده و تشخيص آن به آزمایشهای بعدی موکول شده است اما

به صورت کلی به نظر ميرسد که ماده اصلی چشم مذبور قير طبيعی مخلوط با چربی جانوری بوده است،

زیرا با محاسبه وزن مخصوص شی مورد نظر مشخص شد وزن مخصوص قير طبيعی نزدیک ترین وزن

مخصوص مواد موجود در طبيعت با شی مورد نظر ميباشد.وزن این شی ٦.٩ گرم است در روی این چشم

مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل کره چشم توسط مفتول های طلائی به قطر کمتر از نيم ميلی متر

طراحی شده اند. مردمک چشم در وسط آن طراحی شده جز از آن یک سلسله موازی که تقریبا یک لوزی

را تشکيل می دهند در پيرامون مردمک دیده ميشود.آثار بسيار کمی از رنگ سفيد به شکل لکه های

بسيار کوچکی در روی بخش سفيده چشم وجود دارد. احتمال می رود که این رنگ سفيد در زمان

استفاده از این شی در روی کليه بخش سفيده چشم وجود داشته--- -به مرور زمان از بين رفته است.از

دوسوراخ جانبی واقع در دو سوی این چشم مصنوعی جهت نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم استفاده

ميشده است. به نظر ميرسد که کيسه چرمی موجود در سبد حصيری این قبر نوعی" قاب لنز" بوده که درمواقع مورد نياز، مثلاهنگام خواب، از آن برای نگهداری چشم مزبور استفاده می شده استبررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسيار زیاد زن مزبور دارای سنی بين ٢٨ تا ٣٢

سال بوده است و با آنکه از نظر کلی زنان شهر سوخته جزو کوتاه قدان محسوب می شوند زن مزبور با

١٨٠ سانتی متر بلندی، بلند قدترین زن پيدا شده در شهر سوخته تلاقی می شود.این قبر از نظر

٩ استقرار در شهر سوخته یعنی حدود ٢٩٠٠ تا ٢٨٠٠ پيش از ميلاد است. - گاهنگاری متعلق به فازهای ٨

با آنکه پيشتر نمونه هایی از چشم مصنوعي در خاورميانه و مصر پيدا شده بوده اند، اما اين نمونه ها

متعلق به اواخر هزاره سوم مي باشند و به اين ترتييب چشم مصنوعي شهر سوخته قديمي ترين نمونه

شناخته شده در جهان مي باشد.

شش محله براي انجام مطالعات در روي اين چشم پيش بيني شده است:

مستند سازي ماآروسكپي و ميكروسكپي.

اندازه گيري شامل ابعاد و وزن شي.

آزمايش و بررسي خطوط آنده شده.

مطالعه شي مورد بررسي.

آزمايش الگوهاي آنده شده در طرف محدب شي.

جهت تعيين ماده اي آه شي از آن ساخته و مفتول هاي طلايي آن. SEM بررسي و آزمايش با استفاده از

يك مرحله هفتم و احتمالا نهايي مطالعاتي در روي شي مورد نظر از طريق انجام اسكن هاي مقطعي بر

روي چشم و اسكلت نيز پس از پايان مراحل شش گانه در نظر است انجام شود .

در مرحله مستند سازي ماآروسكپي و ميكروسكپي ، ابتدا شي مورد نظر طراحي شد و سپس عكس

هاي لازم با دوربين ديجيتالي ماآرو از شي تهيه شد و بعد از آن با استفاده از استريو ميكروسكپ جمجمه

و شي مورد آزمايش قرار گرفت. شي مورد بحث تقريبا نيم آره است و دو سوراخ در دو طرف آن قرار دارد.

يك طرف نيم آره محدب و طرف ديگر آن تقريبا صاف و دايره و تقريبا شبيه يك دوك نخ ريسي است .

دو سوراخ در جهات جهات جانبي اين شي وجود دارد آه محل عبور نخهايي بوده آه آن را در روي سر

اسكلت ثابت نگاه مي داشته است. شواهد موجود مبني بر تماس طولاني اين شي با پوسته حدقه

چشم گواه بر استفاده آن در زمان حيات و زندگي صاحب آن بوده است.

در يك مرحله اول با روش سنتي و استفاده از آوليس اندازه هاي شي تعيين شده.با استفاده از اين روش

مشخص شد. قطر اين شي ٢.٩۶ سانتي متر و بلندي آن ١.۵ سانتي متر است. در مرحله دوم با استفادهبراي اين آار از تصاوير ديجيتالي تهيه شده براي اندازه (ia) روش آزمايش تصوير

گيري دقيق شي و قسمت هاي مختلف آن استفاده شده و در نتيجه مشخص شد آه شي مزبور يك

دايره آامل است. و به همين ترتيب مشخص شد آه بخش صاف شي دايره آاملي است، نقوش موجود

در روي بخش محدب نه تنها از نظر هنري مورد توجه قرار گرفت بلكه از ديدگاه هندسي نيز به آن توجه

شد.نقش هاي هندسي موجود در روي بخش محدب چشم مصنوعي مرآب از هشت خط شعاعي منظم

بوده اند از دايره آوچك مرآزي (بخش معروف به تخم چشم) منشعب شده است و به اطراف آشيده

شده اند. اين نقوش خطوطي هستند آه بسيار هنرمندانه ترسيم شده اند. در آنار خط هاي ساده،

تعدادي خطهاي ترآيبي ديگري نيز در روي چشم وجو د د ارد.

بر اساس آزمايش عكس هاي ديجيتالي فاصله موجود بين نقاط اصلي موجود در روي شي و دايره مرآزي

نيز محاسبه شد. دايره داخلي آوچكتر آه نقش مردمك چشم را دارد و خطوط شعاعي از آنها منشعب

شده اند با دايره اصلي چشم مصنوعي متحدالمرآز هستندو اختلاف بين آانون متحدالمرآز تنها و آمتر از

يك دو ميلي متر است. نكته بسيار قابل توجه آن است آه اگر امروز بخواهيم با يك پرگار دو متحدالمرآز

رادر دو حرآت رسم آنيم،به احتمال زياد اختلاف فاصله بين مرآزاين دو دايره بيش از اختلاف موجوددر دواير

متحدالمرآزچشم مرآز است.آزمايشات و مشاهدات اوليه وجود مفتول هاي طلائي داخل اين چشم

مصنوعي ،نشان داده اند آه اين مفتول ها در حقيقت در نقش مويرگهاي چشم بوده انداما انجام

آزمايشات دقيق تر(بدون نمونه برداري و تخريب) بر روي اين چشم و شناسائي دقيق ماده سازنده آن و

ترآيبات مويرگهاي طلايي آن به فصل آينده آاوش در شهرسوخته موآول شده است.

نظرات شما عزیزان: